وارد مهمانی شده‌اید که کوچولوی‌ شما شروع می‌کند از سر و کله میزبان بالا رفتن. یک جا بند نمی‌شود و مدام وسط حرف دیگران می‌پرد. یکی از مهمانان به کنایه‌ به شما می‌گوید باید فرزندتان را نزد روانپزشک ببرید چون احتمالاً بیش‌فعال است. اما آیا واقعاً فرزند شما چنین مشکلی دارد یا این تنها یک ویژگی رفتاری است که در اصطلاح به آن شیطنت گفته می‌شود. حالا وقت آن است که نگاه دقیق‌تری به این مشکل بیندازید تا از سوءتفاهم درباره فرزندتان پیشگیری کنید.

این اختلال یکی از اختلالات شایع و در عین حال با تشخیص سخت برای پزشکان است. اختلال بیش‌فعالی بیماری پیچیده‌ای است و اغلب تشخیص داده نمی‌شود. درباره کودکی که با چنین اختلالی تشخیص داده می‌شود 3 علامت را نباید از یاد ببرید که شامل پرتحرکی، کمبود توجه و تمرکز و در نهایت اعمال تکانه‌ای(کارهای ناگهانی و غیرقابل پیش‌بینی) است. زمانی که پزشک بتواند جزئیات لازم را از والدین و مدرسه به دست آورد می‌توان معیارهای لازم را در نظر گرفت. علائم اختلال بیش‌فعالی- کم‌توجهی باید در بیشتر از یک مکان دیده شود مثلا خانه و مدرسه و البته اینکه برای چند ماه این علائم بروز کند. داشتن 6 علامت یا بیشتر از علائم اختلال کم‌توجهی یا بیش‌فعالی که باید دست‌کم 6 ماه وجود داشته باشد تا بتوان گفت کودک بیش‌فعال است.

ADHD  مخفف اختلال نقص توجه/بیش فعالی  می باشد. این واژه معمولاً براي توصیف آن دسته از کودکانی مورد استفاده قرار میگیرد که در سه حیطه اصلی زیر مشکل دارند:

 -1 رفتار بیش از حد فعال (بیش فعالی(

 -2 رفتار تکانشی

3- نقص توجه

 بیش فعالی:

از آنجائی که کودکان ADHD بیش از حد فعال و تکانشی هستند، معمولاً جهت سازگاري در مدرسه دچار مشکل میشوند. آنها ممکن است همچنین در ارتباط با سایر کودکان نیزمشکلاتی داشته باشند. در صورتی که این کودکان و خانوادههایشان کمک هاي لازم را دراین گفته به این معنا نیست که آنها عمداً تکانشی عمل میکنند بلکه صرفاً به این معناست که انجام این نوع تکلیف بویژه براي آنها دشوار است و جهت انجام موفقیتآمیز آن به تشویق بیشتري نیاز دارند.بیش‌فعالی به حالتی دلالت می‌کند که در آن کودک به نحوی مفرط و بیش از اندازه فعال و پرجنب‌ و جوش است. تحرک زیاد این کودکان نه تنها خود آنها را بلکه  اطرافیان ، همکلاس‌ها ، اولیای مدرسه را دچار مشکل می‌کند. از آن جایی که در میان درصد بالایی از معتادین و افرادی که ترک تحصیل کرده‌اند علایم بیش فعالی در کودکی قابل مشاهده است. پیش فعالی‌ فقط مختص کودکان نیست، بلکه 30 تا 70 درصد کودکان مبتلا به این عارضه در بزرگسالی هم علائم آن را دارند. اگر در کودکی این اختلال معلوم و درمان نشود، ممکن است علائم واضح تری را در بزرگسالی نشان دهد و باعث مشکلات بسیاری در شغل و روابط اجتماعی فرد شوند. البته بسیاری از بزرگسالان متوجه این اختلال در خود نمی شوند. بچه هایی که دچار بیش فعالی از نوع پرتحرکی هستند بچه هایی بی قرار و ناآرام اند، که هیچگاه در یک جا به شکل ثابت نمی نشینند و دائم در حال راه رفتن هستند. این مشکلات در مدرسه نمود بیشتری پیدا می کند چرا که با رفتارهای خود موجب برهم زدن نظم کلاس شده و یا اگر بتوانند خود را کنترل کنند، دائم بر روی صندلی خود در حال حرکت هستند. اصطلاحی که معمولا در مورد این گروه از بچه ها به کار می برند این است که گویا موتوری به پای این کودکان وصل شده که از ابتدای روز تا اواخر شب دائم روشن بوده و خاموشی ندارد. این کودکان از انجام رفتارهای پرخطر لذت می برند و پرحرفی مشخصه  دیگر این گروه از کودکان بیش فعال است. این کودکان غالباً با دست‌هایش بازی می‌کند و در جایش می‌لولد. آنها معمولاً کلاس را ترک می‌کند.غالباً می‌دود یا می‌پرد.اغلب بازی یا فعالیت‌هایش پر سر و صداست و زیاد صحبت می‌کنند.

مشکلات مربوط به توجه

کودکان ADHD دچارداراي فاصله زمانی توجه کوتاه مدتی هستند. براي آنها تمرکز کردن بسیار دشوار بوده و از اینرو در یادگیري مهارتهاي تحصیلی وعملی جدید دچار مشکل هستند.این کودکانی هستند که دائما در حال رویا پردازی بوده و این موجب تمرکز نداشتن دراین کودکان می شود که این مشکل هم در مدرسه بیشتر خود را نشان می دهد. این کودکان علاقه ای به انجام تکالیفی که نیاز به دقت زیادی دارد، نداشته و برای درس خواندن مشکل دارند. برای نمونه زمانی که در کلاس درس معلم در حال دیکته گفتن به بچه ها است، کودک بیش فعال ممکن است به سبب نداشتن تمرکز و توجه، کلماتی را که نوشتن آن را هم بلد است، جا بیندازد. در حالی که در خانه،  زمانی که مادر به او متنی را دیکته می کند، به خاطر توجه مادر بر روی او و این که کودک تنها است و کسی در اطرافش نیست به خوبی دیکته را نوشته و نمره خوبی هم به دست می آورد. این کودکان در نوشتن تکالیف در منزل مشکل دارند و با گوشزدهای پشت سر هم پدر و مادر و با تاخیر زیاد تکالیف خود را انجام می دهند. این کودکان "فراموشکارهستند. آنان است به طوری که ممکن است دائماً وسایل خود را در مکانی گم کرده و یا جا بگذارند. همچنین این کودکان در برنامه ریزی برای کارهای خود مشکل دارند برای نمونه، اگر قرار باشد سه تا کار را در روز انجام دهد نمی داند اول کدام یک را در اولویت قرار دهد و نمی تواند از پس آن برآید. معمولا پدر و مادر باید برایش برنامه ریزی می کنند و همیشه باید کسی او را در برنامه ریزی برای کارهایش کمک کند".

رفتار تکانشی                                       

تکانشی بودن به معناي عمل کردن بدون در نظر گرفتن پیامدهاي ناشی از آن استکودکان داراي ADHD.ممکن است به شیوههاي مختلفی بصورت تکانشی عمل کنند. نظیر گفتن یا انجام دادن اولین چیزي که برایشان اتفاق میافتد. توجه آنها ممکن است توسط چیزهاي نامربوط به راحتی پرت شود. از آنجائی که براي آنها بسیار مشکل است که جلوي خود را در دادن واکنشهاي بلاواسطه و فوري بگیرند از اینرو انجام دادن تکالیفی که مستلزم صبر و شکیبائی بسیار است براي این دسته از کودکان بسیار دشوار است. براي آنها خیلی سخت است درگیر فعالیتهائی گردند که جهت پاسخ دادن به آنها میبایست صبر و تحمل زیادي به خرج داده و یا مجبور باشند که به نوبت کاري را انجام دهند.میان صحبت های دیگران می پرند یا نمی توانند صبر کنند که صحبت های طرف مقابل تمام شود. حوصله ایستادن داخل صف در حیاط مدرسه ندارند." از آنجائی که این دسته از کودکان تکاشی عمل میکنند براي سایر کودکان نیزبسیار آسان است که آنها را جهت انجام رفتارهاي نامطلوب اغفال کنند.

 ممکن است کودک شما بیش‌فعال باشد. برای کودکی با اختلال بیش‌فعالی- کم‌توجهی انجام  برخی رفتارها ممکن است سخت‌تر باشد حال بهتر است این سؤال‌ها را از خودتان بپرسید:
آیا زمانی که از کودک‌تان می‌خواهید کاری انجام دهد مشکلی در شنیدن دارد؟
آیا او نسبت به دیگر کودکان سریع‌تر هیجان‌زده می‌شود؟
آیا خانه شما در زمان غذاخوردن، به خواب رفتن، ‌شستن دندان‌ها و دیگر کارها به میدان جنگ بدل می‌شود؟
آیا معلم شما نسبت به رفتار کودک شما در مدرسه نگران است؟
او زود تمرکزش را از دست می‌دهد و فراموش‌کار است؟

این بچه‌ها مغزشان متفاوت است:

اختلال بیش‌فعالی- کم‌توجهی یک بیماری عصبی-رفتاری است با 2 مولفه: بیش‌فعالی و بی‌توجهی یا نداشتن تمرکز. برخی از این کودکان به صورت واضح فعالیت زیادی دارند و برخی هم توانایی تمرکز ندارند اما بیشتر آنها هر دو مشکل را با هم دارند. این بچه‌ها مغز ماشین فراری را دارند اما با ترمز‌ دوچرخه. ذهن آنها در حال مسابقه است اما نمی‌توانند در زمان لازم سرعت‌شان را کم کنند. اسکن‌های متعدد نشان می‌دهد بخشی از مغز کودک دچار اختلال که به کنترل رفتار کمک می‌کند، موجب تمرکز می‌شود و آنچه نیاز به انجام آن دارد را طبقه‌بندی می‌کند، کمی کوچک‌تر است. علاوه بر این انتقال‌دهنده‌های عصبی شیمیایی مغز مانند سروتونین، دوپامین و نوراپی‌نفرین که پیام را از یک قسمت مغز به قسمت دیگر می‌فرستند در آنها دچار کمبود است بنابراین برای مثال اگر معلم یک آموزش 5 مرحله‌ای به کودک بدهد، او ممکن است تنها بتواند 2 مرحله اول را انجام دهد و توالی کارهای بعدی را از دست بدهد.

چه زمانی و چطور تشخیص دهیم؟

در اختلال بیش‌فعالی- کم‌توجهی معدل سنی می‌تواند از 2 یا 3 سالگی باشد. در 2 سالگی پزشکان به دنبال یافتن علائم هستند و هرچه زودتر این نقص تشخیص داده شود زودتر می‌توان مداخله کرد. اما در اغلب موارد تا زمانی که کودک به سن مدرسه نرسیده که نیاز به توجه و نشستن طولانی مدت داشته باشد، اين اختلال قابل تشخیص نیست. بچه‌های باهوشی که نشانه‌های ضعیفی دارند ممکن است سال‌ها علائم را داشته باشند تا دوره آموزشی مدرسه که باید برنامه منظم،‌ چند منظوره و مدیریت زمان انجام دهند و اینجاست که دچار مشکل می‌شوند.

اما همه ما میدانیم که کودکان انرژي فراوانی دارند و مایلند تا فعال باشند. فاصله زمانی توجه آنها نیز معمولاً کوتاه است، خیلی زود از انجام فعالیتی خسته میشوند و تمایل دارند تا بوده ADHD فعالیت جدیدي انجام دهند. بنابراین چطور میتوان ادعا کرد که کودکی دچار و یا صرفاً بی قرار و خسته است؟ در این رابطه میبایست به میزان بروز چنین رفتارهائی در صرفاً اینطور نیست که بچههاي خیلی فعالی ADHD کودکان توجه نمود. کودکان دچار باشند بلکه همچنین حیطه بسیار گستردهاي از مشکلات رفتاري را به همراه دارند که می-تواند مراقبت و کنترل آنها را با مشکلات بسیار زیادي مواجه سازد. مثلاً کودکی که دائماً با دستان و پاهایش وول میخورد... مشکلات زیادي در یک جا نشستن دارد...به راحتی حواسش پرت میشود...در رابطه با دنبال کردن آموزشهائی که میبیند مشکل دارد...حافظه کوتاه مدت ضعیفی دارد...جهت حفظ تمرکز و توجه بر روي فعالیتها براي بیش از 20 دقیقه مشکل دارد...بدون انجام کامل یک تکلیف به تکلیف دیگري میپردازد...به آنچه که به وي گفته میشود گوش نمیدهد...موارد ضروري براي انجام یک تکلیف را فراموش میکند...در برخی از فعالیتهاي خطرناك جسمانی شرکت میکند...قبل از اینکه فکر کند عمل میکند...و مهارتهاي اجتماعی ضعیفی دارد.

علل بروز بیش فعالی کودکان :

"بیش فعالی در بیشتر موارد علت واضحی ندارد اما نکته مهم در این میان ، ژنتیک و عوامل بیولوژیک است که نقش مهمی در بروز این اختلالات در کودک دارد.  نقش تغذیه در بروز بیش فعالی و یا بهبود آن مسئله ای است که هنوز ثابت نشده است و در برخی مطالعات گفته شده مصرف اسیدهای چرب و برخی ویتامین ها موجب بهبود بیش فعالی می شود.

غذای کودکان بیش فعال:

کودکان بیش فعال غذای مخصوصی ندارند، فقط یک سری توصیه‌های غذایی دارند که باید بعضی از غذاهای محرک مانند چاشنی محرک مانند فلفل سیر و ... کم و غذاهایی که مواد رنگی و افزودنی دارند مثل پفک چیپس پاستیل و ... یا استفاده از موادی مثل کاکائو و حتی چای زیاد هم کمتر مصرف کنند. این کودکان تاجایی که امکان دارد از نور کافی (نور خورشید) برخوردار باشند. آنها باید ز مواد سرب دوری کنند یا اگر استفاده کنند حتماً دستکش و یا دست خود را بشورند حتی به علت سرب موجود در بنزین اتومبیل دود اتومبیل در فضا بیش فعالی کودک را افزایش می‌دهد.

درمان:

درمان های دارویی و به کارگیری روش های شناخت درمانی و آموزش فرزند پروری به والدین از جمله روش های درمان بیش فعالی کودک و نوجوان است."